Gotong Royong. Rzeczy, które robimy razem
Wystawa – spotkanie – współdziałanie

Gotong royong w języku indonezyjskim oznacza wspólną sprawę. Jest to metoda pracy szeroko stosowana w Indonezji; można ją opisowo przetłumaczyć jako „rzeczy, które robimy razem, ucząc się ich nawzajem we wspólnym działaniu”. Tytuł wystawy–spotkania jest dowodem uznania dla praktyk nieformalnej edukacji oraz społecznej samoorganizacji, charakterystycznych dla tamtejszej kultury, znanych także pod różnymi nazwami w wielu miejscach świata. W Polsce do lat 50. XX wieku funkcjonowała tłoka, czyli rodzaj społecznej samopomocy, zaś na południu Meksyku do dziś społeczności organizują się poprzez teqio. Pojęcie gotong royong stało się zarówno tematem, jak i metodą pracy nad naszym przedsięwzięciem. W ramach ekspozycji oraz równorzędnego z nią programu publicznego prezentujemy i wprawiamy w ruch praktyki z pogranicza sztuki i aktywizmu, których celem nie jest wytwarzanie obiektów (choć jest to także możliwe), a raczej afektów – uczuć, przeżyć – kreowanie przestrzeni spotkania i dialogu oraz działanie na rzecz zmiany społecznej.

Czy z sumy niewiedzy może powstać wiedza? Co jest potrzebne, by to z pozoru nielogiczne równanie mogło się spełnić? Współdziałanie jest czymś więcej niż tylko mechanizmem kolektywnego zarządzania zasobami i może być sposobem na przełamanie obowiązujących systemów zarówno w świecie sztuki, jak i w życiu codziennym, gdzie kapitalizm i skrajny indywidualizm prowadzą do upadku wspólnot i pogłębiania nierówności społecznych. System świata sztuki wspiera patriarchalny model ekonomiczny – ustaloną hierarchię pracy produktywnej i reproduktywnej – koncentrując się na prezentacji efektów, pomija ukryte aspekty pracy. Kiedy zasoby zmieniają się w dobra wspólne, w jaki sposób mogą one być kolektywnie uaktywniane na rzecz budowania wspólnoty i jaką rolę sztuka może odegrać w tym procesie? Czy i w jaki sposób instytucje sztuki mogą stać się świadomie jego częścią? Jak artyści i instytucje mogą przyczynić się do zmiany społecznej? Czy nie czas zrewidować system wartości, którym rządzi się świat sztuki?

Coraz częściej artyści i artystki, aktywiści, aktywistki, badaczki i badacze, edukatorzy i edukatorki inicjują sytuacje społeczne – w miejscach, gdzie zawodzą instytucje, powołują własne. Często działają kolektywnie na rzecz społeczności i we współpracy z nimi, a pola oddziaływania ich praktyk sytuują się częściej poza galerią niż w jej wnętrzu. Sztukę traktują jako narzędzie budowania wspólnoty, a nie wytwarzania towarów rynkowych. Ich praktyki oparte są na badaniach, procesie, długoterminowej współpracy i gotowości do poniesienia ryzyka z nią związanego, wymianie, hojności i zaufaniu. Przeciwstawiają się prawom rynku, stawiają na pracę w grupie, solidarność i ekonomię daru. Wytwarzają alternatywne systemy nauczania i oduczania, nowe ekonomie i przestrzenie wyobraźni. Redefiniują pojęcie sztuki. Hakując systemy, pracują w lokalnych kontekstach i wchodzą w dialog ze społecznościami z odległych geograficznie regionów. Tak właśnie działają uczestniczki i uczestnicy Gotong Royong. Rzeczy, które robimy razem, którzy wykorzystują w swojej praktyce kompetencje z wielu dziedzin, by wspierać i wytwarzać wspólnoty – w Ursusie, w Amazonii, w Kenii, we wsi na Jawie czy na przedmieściach Nowego Orleanu.

Szukając odpowiedzi na pytanie, czym są Rzeczy, które robimy razem, prezentujemy raporty z wieloletnich doświadczeń twórców, kolektywów, społeczności stosujących w praktyce własne zasady etyki dobrej roboty. Pragnąc przełamać model nadprodukcji i trwonienia materiałów, wraz z architektem Maciejem Siudą poszukiwaliśmy także niewykorzystanych zasobów instytucji. Architektura została zbudowana z zapomnianego przez dekady i odnalezionego w piwnicach Zamku Ujazdowskiego parkietu. Przestrzeń ekspozycji została zaprojektowana w ten sposób, aby jak najlepiej służyła dłuższemu spędzeniu w niej czasu. Odnajdziemy w niej miejsce do pracy, kino, dokumentacje praktyk, cykle fotografii, prace wideo oraz kolekcję obiektów i materiałów dydaktycznych prezentujących metodologie działań zaproszonych artystów i grup.

Wystawa-spotkanie ma na celu przybliżenie gościom złożonych historii, narracji, procesów i kontekstów, w których mają miejsce wybrane przez nas praktyki; ważną rolę w ich zrozumieniu odgrywa tekst. Dlatego szczególną uwagę poświęciliśmy opisom tych działań. Dopełnieniem ich prezentacji jest bogaty program publiczny i dyskursywny, na który składają się cykle spotkań, warsztatów i działań performatywnych, także w przestrzeni publicznej Warszawy.

W ramach zainicjowanego wraz z Tainę Azeredo programu Intervalo-Escola – Czas na przerwę przez cały czas trwania wystawy w jej przestrzeni działa nieformalny tymczasowy kolektyw, złożony z młodych artystów, artystek, aktywistek i aktywistów oraz badaczy i badaczek z Warszawy. Intervalo-Escola jest sercem wystawy – tu odbywać się będą spotkania i warsztaty grupy, a jej działania przenikać będą do programu publicznego wystawy. Wystawa ma stać się więc przestrzenią spotkania, dialogu, dyskusji, produkcji i wymiany wiedzy, rozmowy o rzeczach ważnych, odwiedzaną nie jednorazowo, ale wielokrotnie.

Praktyki pozainstytucjonalne i nowe przestrzenie eksperymentu interdyscyplinarnego rodzą się na naszych oczach. Pokazując potencjał zmiany, jaką sztuka może wnosić w życie codzienne, wystawa-spotkanie Gotong Royong. Rzeczy, które robimy razem ma być przestrzenią dla rzeczywistego spotkania twórców i odbiorców, którzy rezygnując z odgrywania swoich zwyczajowych ról, eksponowania i oglądania, mogą także stać się współuczestnikami doświadczenia „uczenia się nawzajem w działaniu”.

Marianna Dobkowska i Krzysztof Łukomski

*

Punktem wyjścia dla wystawy–spotkania i programu publicznego Gotong Royong są wieloletnie projekty realizowane przez Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w oparciu o program rezydencji artystycznych: Social Design for Social Living, Re-directing: East oraz Common Fix, a także badania kuratorów w ramach rezydencji w Indonezji, Nowym Orleanie i Meksyku. Struktura i zawartość wystawy–spotkania oraz lista zaproszonych uczestników i współpracowników są wynikiem wielu spotkań i podróży, wspólnej pracy i wzajemnego poznawania się w działaniu, jest więc wspólnym dziełem wszystkich zaangażowanych w jej powstanie osób.