Działania ekologiczne w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski
W obliczu głębokich i nieodwracalnych zmian w przyrodzie, wywołanych działalnością człowieka, coraz bardziej rozumiemy, że troska o środowisko to nie tylko sprawa jednostek i rządów, ale także instytucji, w tym instytucji kultury. Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski czyni ekologię przedmiotem artystycznej refleksji i aktywnie włącza się w kształtowanie odpowiedzialności za przyrodę, szczególnie w wymiarze lokalnym.
Od kilkunastu lat w ramach wystaw i wielu przedsięwzięć interdyscyplinarnych zastanawiamy się nad wpływem człowieka na Ziemię i rozpowszechniamy wiedzę o kryzysie klimatycznym. Działania te nie tylko pomagają pisać nowe scenariusze przyszłości naszej planety, ale mają także na celu zmianę codziennych praktyk i postaw. W Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski powstała ekokomisja, złożona z pracownic i pracowników, która wypracowała zestaw rekomendacji dla instytucji, które uczyniłyby ją bardziej ekologiczną, zrównoważoną i mniej szkodzącą środowisku.
Od niemal dekady wokół budynku Zamku Ujazdowskiego realizowane są projekty, których autorzy podejmują kwestie odpowiedzialności za najbliższe otoczenie. W 2012 roku swoją inaugurację miał Zielony Jazdów, którego tematem przewodnim była ekologia, problem zrównoważonego rozwoju oraz poszukiwanie alternatywnych rozwiązań wobec masowej produkcji i konsumpcji. W ciągu trzech edycji w letnie weekendy wielu mieszkańców i wiele mieszkanek Warszawy spędzało wspólnie czas w otoczeniu Zamku. Mieli okazję wziąć udział w warsztatach i wykładach związanych ze zdrowym stylem życia, miejskim ogrodnictwem, permakulturą oraz różnymi sposobami tworzenia gospodarki, która służy społeczeństwu. Projekt zrealizowano bez użycia materiałów drukowanych – informacje o nim były przekazywane wyłącznie w sieci.
Wiele akcji wokół Zamku odbyło się w ramach programu rezydencji – artystki i artyści projektowali działania odnoszące się do natury parku. Ich celem było wykorzystanie niezagospodarowanych terenów miejskich, a także edukacja ekologiczna oraz integracja mieszkańców. W 2012 roku Juliette Delventhal i Paweł Kruk założyli permakulturowy ogród, który był miejscem uprawy warzyw, ale też przestrzenią spotkań.
Z inicjatywy trzech rezydentek U–jazdowskiego – Amy Pekal, Fleur Roggeman i Nadii Elamly – wiosną 2021 na terenie zamkowego parku stanęły dwa kompostowniki. Zaprojektowane przez artystki i skonstruowane we współpracy z zespołem administracyjno-technicznym Zamku, służą do przemiany biologicznych odpadów instytucji w życiodajny kompost – „czarne złoto recyklingu”. Kompostowniki powstały z materiałów odzyskanych. Wykorzystane do ich zbudowania deski zostały wcześniej użyte w dwóch projektach – Ogród Miejski Jazdów i w instalacji japońskiej grupy hyslom. (Wsparcie merytoryczne projektu zapewnił Mateusz Skłodowski z Pracowni Edukacji Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego.)
Alternatywnej ekonomii dotyczyła wystawa Slow Future (2014). Kuratorowana przez francusko-peruwiańskiego artystę i aktywistę Jota Castro ekspozycja skupiała się na zagadnieniu postwzrostu, czyli ruchu, który postuluje zerwanie z obowiązującym paradygmatem wzrostu gospodarczego na rzecz zrównoważonego środowiska. Postwzrost zakłada ograniczenie konsumpcji, alternatywne formy wymiany i obiegu dóbr, które nie napędzają zysku, oraz życie bez pośpiechu.
Latem 2015 roku odbył się Archipelag Jazdów, który połączył zielony skwer między Zamkiem Ujazdowskim i Instytutem Teatralnym z osiedlem domków fińskich po drugiej stronie Trasy Łazienkowskiej. W ciągu dwunastu weekendów wspólnie z artystami stworzona została kulturowa i społeczna mapa Jazdowa. Przenikają się na niej płynnie różnorodne wymiary przestrzeni: społeczny, architektoniczny, historyczny, krajobrazowy, przyrodniczy, a nawet dźwiękowy.
W 2016 roku rozpoczął się długoletni projekt Ogród Miejski Jazdów, którego kuratorką była Anna Czaban. Miał on na celu pracę z przestrzenią parku oraz wzmocnienie społecznej odpowiedzialności za przestrzeń publiczną. Był próbą życia w symbiozie z przyrodą oraz rozpoznawaniem terenu i wsłuchiwaniem się w jego potrzeby. Edycja z 2018 roku, zatytułowana Naturomorficznie, w centrum uwagi stawiała badanie zależności człowieka od środowiska oraz pytanie o możliwość zachowania bioróżnorodności w środowisku miejskim.
Przełom 2019 i 2020 roku upłynął w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski pod znakiem Plastyczności planety. Projekt kuratorowany przez Jarosława Lubiaka składał się z dwóch wystaw: Bezludzkiej Ziemi oraz Centrum Natury Współczesnej, przygotowanej przez zespół badawczy Forensic Architecture. Plastyczność planety była konfrontacją z nieodwracalnymi zniszczeniami, których człowiek dokonał w środowisku, oraz próbą zrozumienia, jaka planeta wyłania się z tych zmian. Wystawa kolektywu Forensic Architecture badała zbrodnie dokonane na przyrodzie w kontekście konfliktu politycznego. Ekspozycjom towarzyszył cykl filmowy Kino antropocenu, w którego ramach zastanawialiśmy się, czy kino i technologie mogą pomóc człowiekowi odbudować relację ze środowiskiem.
Doświadczenie pandemii wywołanej w 2020 roku przez koronawirus, która jest częścią kryzysu klimatycznego, trwale przekształca funkcjonowanie instytucji oraz modele produkcji i upowszechniania kultury. W obliczu współczesnych zmian społecznych i ekonomicznych, ale też przemian naszej codziennej pracy staje się jasne, że troska o planetę powinna być dziś w centrum naszego myślenia i projektowania nowej rzeczywistości.
