Powrót do natury, zbieranie skamielin, wspólne przygotowywanie posiłków – w sytuacji okupacji każdy gest jest przejawem siły, która pozwala przetrwać i zachować sens życia. Wystawa Codzienne formy oporu opowiada o strategiach życia pod presją w Palestynie.

Wystawa Codzienne formy oporu jest wynikiem wieloletniej pracy artystów palestyńskich: Jumany Emil Abboud, Ahmada Alakry, Mirny Bamieh, Forensic Architecture, Sandi Hilal i Alessandra Pettiego z kolektywu DAAR, Jumany Manny, Mahommada Saleha, a także efektem odbywających się w ciągu ostatnich czterech lat rezydencji artystycznych, podróży, badań i pracy z lokalnymi społecznościami artystów z Polski – Karoliny Grzywnowicz, Joanny Rajkowskiej, Jaśminy Wójcik i Marty Wódz – oraz Wima Catrysse’a z Belgii. W wystawie zostały zebrane projekty, które eksponują praktyki pomagające zachować człowieczeństwo i stawić opór w czasie zawirowań społecznych, politycznych czy ekologicznych – nie tylko na terenie okupowanej Palestyny.

Opór rozumiany jest w tym projekcie nie jako fizyczny i zbrojny sprzeciw wobec dokuczliwej opresji, ale jako trwanie, gościnność, praktyki pamięci stosowane przeciw zapomnieniu. Opór to też małe codzienne gesty i rytuały: przygotowywanie posiłków, uprawianie roślin, śpiewanie piosenek, odbudowywanie zburzonych domów.

W konsekwencji wydarzeń związanych między innymi z powstaniem w XX w. państwa Izrael i wysiedleniem tysięcy Palestyńczyków z terenów historycznej Palestyny, dla jej wielu arabskich mieszkańców podstawowe prawa człowieka, takie jak posiadanie paszportu z wpisaną narodowością, a co za tym idzie, prawo do podróżowania, stały się przywilejem. Z powodu ograniczonego przez okupanta dostępu do ziemi – a też jej astronomicznych cen – uprawiać ją mogą tylko nieliczni Palestyńczycy. Dostęp do wody jest reglamentowany, zwykłe spacery po wzgórzach i w ogóle przemieszczanie się po terytoriach palestyńskich jest mocno utrudnione.

Jedynie większe miasta na Palestyńskich Terytoriach Okupowanych znajdują się w autonomicznej tzw. strefie A. Znaczny obszar Zachodniego Brzegu oraz Gazy usiany jest i otoczony pierścieniem nielegalnie zbudowanych osiedli izraelskich. Izrael w pełni kontroluje dopływ prądu i wody do Palestyny. Zarówno formalnie pozostająca stolicą Palestyny Jerozolima, jak i oddzielona od reszty państwa Strefa Gazy, a także większość obszarów wiejskich terytorium palestyńskiego są administracyjnie, politycznie i ekonomicznie zależne od Izraela.

Z tych powodów w Palestynie każde, najzwyklejsze nawet działanie, każdy gest, samo trwanie ma polityczne znaczenie. Czy to wspólne coniedzielne gotowanie w górach, czy sadzenie roślin jadalnych na skrawku ziemi w obozie dla uchodźców, czy kolekcjonowanie skamielin – to czynności, które życiu nadają sens i pomagają przywrócić ludzki wymiar światu naznaczonemu konfliktem izraelsko-palestyńskim. Działania te dzięki artystom przekraczają codzienny porządek ludzkiego życia, nabierają mocy i zyskują walor sprawczości.

Artyści biorący udział w wystawie unikają ciężkiej retoryki politycznej, skupiają się natomiast na pielęgnowaniu pamięci i budowaniu palestyńskiej tożsamości poprzez odwoływanie się do dawnych zwyczajów i tradycji.

Strategią Mirny Bamieh, artystki pochodzącej ze wschodniej Jerozolimy, stała się kuchnia. Bamieh, kolekcjonując stare przepisy i gotując, wspiera kolektywność i przywraca pamięć lokalnych społeczności w Palestynie. Mohammad Saleh, projektant i praktyk permakultury, w swoich działaniach sięga po tradycyjne kolektywne metody współdzielenia ziemi i jej uprawy. Opowieści i stare baśnie w rękach Jumany Emil Abboud stają się narzędziem mającym moc przenoszenia słuchacza w czas dzieciństwa i utracone po 1948 roku miejsca. Joanna Rajkowska dzięki uprzejmości Mohammada Badwana, sklepikarza i kolekcjonera kamieni z Ramallah, realizuje projekt, który opowiada o ludzkiej więzi z ziemią, kamieniami, przyrodą – o mistycznym związku, który pielęgnowany był na tych terenach przed politycznymi i narodowymi podziałami.

Karolina Grzywnowicz na wystawie zaprezentuje projekt Every Song Knows Its Home. Pracując nad nim, zbierała piosenki stworzone z potrzeby opowiedzenia o doświadczeniu uchodźstwa. Podczas kilkumiesięcznej rezydencji w Palestynie spotykała się z mieszkańcami obozów dla uchodźców, którzy dzielili się z nią swoimi rodzinnymi pieśniami. Spotkanie z Grzywnowicz pozwoliło wielu osobom uzmysłowić sobie kruchość i ulotność ich pamięci. Wraz z odchodzeniem starszego pokolenia, pełniącego rolę strażnika kolektywnej pamięci, zapomnieniu ulegają pieśni opowiadające o pochodzeniu i palestyńskiej tożsamości.

W rozmowach z mieszkańcami Palestyny dotyczących najbardziej błahych, codziennych spraw przewijają się tematy związane z nakbah (wysiedleniem, katastrofą z 1948 roku), hijrah (migracją) oraz muqawamah (walką). Jednak palestyński słownik codziennych pojęć jest znacznie bogatszy i bardziej pozytywny. Znajdziemy w nim (one)h (kolektywność), która jest powiązana z niegdysiejszymi rytuałami wspólnej pracy. Mujawarah oznacza wspólne życie, w którym relacje nie są oparte na idei odwzajemniania, ale na komunizmie rozumianym za Davidem Graeberem jako relacja międzyludzka funkcjonująca według zasady „od każdego w miarę jego możliwości i każdemu według jego potrzeb”. Inne często przewijające się pojęcia to madhafah – gościnność, holom – marzenie oraz wiele słów określających różnorodne formy, miejsca i czas spotkań – lammeh, jom’aa, qa’deh. To właśnie gościnność jest drugim ważnym wątkiem, który rozwijają uczestnicy projektu. Pracą stanowiącą kwintesencję arabskiej gościnności jest zrealizowany przez kolektyw DAAR – Sandi Hilal i Alessandra Pettiego – Al Madhafah. Pokój dzienny, zwany po arabsku al-madhafah, to przestrzeń między sferami publiczną i prywatną, pomieszczenie służące okazywaniu gościnności. Ma ono potencjał, by podważyć tradycyjny podział ról na gościa i gospodarza, a zarazem nadać aktom gościnności nowe znaczenie społeczno-polityczne. Zaproszenie Al-Madhafah do U–jazdowskiego czyni gospodarzami tej przestrzeni i współautorami programu palestyńską artystkę Sandi Hilal wraz Yasmeen Mahmoud, Ayat Al Turshan i Shafikiem Karkarem, którzy są gospodarzami Al Madafah działających na stałe na terenie obozów dla uchodźców Boden, Fawwar oraz w Van Abbemuseum. Polska publiczność będzie miała możliwość spotkania z gospodarzami tej przestrzeni.

Realizując długofalowy projekt Codzienne formy oporu, chcemy przybliżyć polskiej publiczności wątki istotne dla palestyńskiego tu i teraz. Spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, jakiego znaczenia nabierają we współczesnym kontekście tematy powiązane z tradycją i etosem mieszkańców tego kraju – podróżowanie, gościnność, natura. Zazwyczaj ukryte tematy oporu politycznego, wysiłki na rzecz praktyk demokracji i niezliczone kontrnarracje w codziennych formach oporu stają się widoczne i są przekazywane naszym widzom. W związku z obecną sytuacją polityczną zarówno w Europie, jak i na Bliskim Wschodzie program wzmacnia świadomość znaczenia oddolnych praktyk demokratycznych – szczególnie w czasach nasilającego się autorytaryzmu.

• Wystawę wsparła Ambasada Belgii – Przedstawicielstwo Flandrii w Polsce oraz Ambasada Szwecji.